भदौ १० ,२०८२ काठमाण्डौ l
नेपाल पर्व–उत्सवहरूको देश हो। यहाँ हरेक जातजाति, भाषा र संस्कृतिले आफ्नो मौलिकता बोकेका छन्। तीमध्ये तीज विशेष महत्व बोकेको पर्व हो, जुन मुख्यतया महिलाहरूले हरितालिका तीजको रूपमा मनाउँछन्। तर, तीजलाई केवल ‘व्रत बस्ने’ वा ‘दर खाने’ संस्कारमा सीमित गरेर बुझ्नु न्यायपूर्ण हुँदैन। यो पर्व धार्मिक आस्थासँगै सामाजिक चेतना, नारी अधिकार, र सांस्कृतिक निरन्तरतासँग गहिरो सम्बन्ध राख्छ।
आजको समयमा तीजको स्वरूप बदलिँदै गएको छ। जहाँ पहिले महिलाले पीडा र गुनासो पोख्ने माध्यमका रूपमा गीत गाउने गर्थे, अहिले त्यो नै मनोरञ्जन, फ्याशन र ग्ल्यामरमा केन्द्रित हुँदै गएको देखिन्छ। यसले एउटा प्रश्न खडा गरेको छ – के हामीले तीजलाई यसको वास्तविक सामाजिक सन्देशसहित बचाइरहेका छौं?
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
हरितालिका तीजको कथा भगवान् शिव–पार्वतीसँग जोडिएको छ। पार्वतीले बाल्यकालमै शिवलाई वरको रूपमा मन पराएकी थिइन्। तर, उनका बाबुले अर्कैसँग विवाह गराउने तयारी गरे। त्यसबाट बच्न पार्वती आफ्नो सखीसँग जंगलतिर भागिन् (त्यसैले नाम ‘हरितालिका’ – हरि = अपहरण, तालिका = साथीले लग्ने)। उनले त्यहाँ कठोर तपस्या गरी शिवलाई प्राप्त गरिन्।
यस कथाले महिलालाई आत्मबल, धैर्य र विश्वासको सन्देश दिन्छ। विवाहमा स्वेच्छा र आत्मनिर्णयको अधिकार पनि यसै कथाले झल्काउँछ।
सांस्कृतिक महत्व
१. धार्मिक आस्था – महिलाले पतिको दीर्घायु र पारिवारिक सुख–समृद्धिको कामना गर्दै व्रत बस्छन्। अविवाहित युवतीले चाहिँ शिवजस्तै आदर्श वरको कामना गर्छन्।
२. सामाजिक मिलन – तीजले आमा–बुबाको घर फर्कने अवसर दिन्छ। मायालु घरको भेटघाटले परिवारबीच सम्बन्ध अझ प्रगाढ हुन्छ।
३. लोकसंस्कृति – तीज गीत र नृत्य नेपाली समाजको मौलिक कला हो। यसमा महिलाले आफ्ना भोगाइ, आशा, र सामाजिक समस्या पोख्छन्।
४. सामुदायिक एकता – गाउँदेखि शहरसम्म, सम्पूर्ण समुदाय भेला भएर रमाइलो गर्ने, धार्मिक अनुष्ठानमा सहभागी हुने अवसर पाउँछन्।
तीज र नारी चेतना
तीजको मुख्य पक्ष नारी चेतनासँग जोडिएको छ।
आवाजको स्वरूप : तीज गीतमा महिलाले घरेलु हिंसा, दहेज प्रथा, बेरोजगारी, भ्रष्टाचार, र लैंगिक असमानता विरुद्ध आवाज उठाउँछन्।
सशक्तीकरण : व्रत, पूजा र गीतमार्फत महिलाले आफूलाई आध्यात्मिक मात्र नभई सामाजिक रूपमा पनि सबल ठान्छन्।
आधुनिक समाजमा तीज
१. फेसन र आधुनिकता – तीज हाल शहरी क्षेत्रमा महँगो लुगा, गहना, सौन्दर्य प्रतियोगिता र भव्य पार्टीसँग जोडिन थालेको छ। यसले मौलिक संस्कृति हराउने खतरा बोकेको छ।
२. सामाजिक सञ्जालको प्रभाव – फेसबुक, टिकटक, युट्युबमा तीज गीत र नृत्य ट्रेन्डिङ हुन्छन्। यसले एकातिर संस्कृतिलाई विश्वभर पुर्याएको छ भने अर्कोतिर मौलिकतालाई विकृत गर्ने खतरा पनि छ।
३. सकारात्मक पहल – धेरै संघ–संस्थाले तीजको अवसरमा रक्तदान, स्वास्थ्य शिविर, नारी अधिकारका बारेमा बहसजस्ता सामाजिक कार्यक्रम आयोजना गर्छन्। यसले तीजलाई केवल धार्मिक नभई सामाजिक सशक्तीकरणको माध्यम बनाएको छ।
तीजको चुनौती
व्यावसायीकरण : गीत, मञ्च, फेसन शो आदि अत्यधिक व्यवसायिक बन्दै गएका छन्।
मौलिकताको क्षय : पुराना मौलिक भाकाहरू हराउँदै, आधुनिक ग्ल्यामरले स्थान लिन थालेको छ।
वर्गीय विभाजन : शहरमा तीज महँगो तरिकाले मनाइन्छ भने गाउँमा अझै संघर्ष र साधारणपनामा सीमित छ।
स्वास्थ्य समस्या : व्रतलाई अन्धविश्वासमा परिणत गर्दा स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पर्ने देखिन्छ।
फेसन र आधुनिकता
चेत समाज निर्माणतर्फ तीज
सचेत नागरिकका दृष्टिमा तीज केवल रमाइलो वा व्रत बस्ने पर्व होइन, यो समाजलाई सुधार गर्ने अवसर हो।
१. समानताको आवाज – तीजलाई प्रयोग गरेर महिलाले शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी, र समान अधिकारका मागलाई अघि बढाउन सक्छन्।
२. सामाजिक सुधार – दहेज, बालविवाह, र लैंगिक हिंसा जस्ता कुरीतिहरू विरुद्ध तीज गीतलाई अभियानका रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।
३. एकताको सन्देश – तीजमा गाउँ–समाज, परिवार र समुदाय भेला हुन्छन्। यस मिलनलाई सामाजिक सद्भाव र एकतामा परिणत गर्न सकिन्छ।
४. भविष्यको संकल्प – हरेक तीजमा रमाइलो मात्र होइन, नयाँ पुस्तालाई संस्कार सिकाउने, महिला नेतृत्वलाई प्रोत्साहन गर्ने, र सचेत समाज निर्माण गर्ने संकल्प लिनुपर्छ।
निष्कर्ष
तीज पर्व नेपाली समाजको मौलिक धरोहर हो। यसको धार्मिक पक्षले आस्था दिन्छ, सांस्कृतिक पक्षले हाम्रो मौलिकता जोगाउँछ, र सामाजिक पक्षले चेतना र समानताको सन्देश दिन्छ। तर, यसको मौलिकतालाई जोगाएर मात्र हामी यसलाई भविष्यमा पनि अर्थपूर्ण बनाउन सक्छौं।
तीजलाई केवल फेसन वा मनोरञ्जनमा सीमित नगरी, यसलाई समानता, सशक्तीकरण र सामाजिक चेतनाको पर्व बनाउन सक्यौं भने मात्र हाम्रो संस्कृतिको संरक्षण र समाजको रूपान्तरण सम्भव हुन्छ।
जय सचेत नागरिक (दिपु उप्रेती, सम्पादक)